Zwaluwen in onze omgeving.
In de directe omgeving van de Dokkumer Wâlden komen 4 soorten zwaluwen voor. De meest bekende is wel de boerenzwaluw. Deze soort is vooral rond boerderijen waar te nemen. In de stal of schuur maken ze hun nesten en rond die boerderijen en boven de weilanden zoeken ze hun voedsel.
De tweede zwaluwsoort, de huiszwaluw, bouwt het bijna ronde nest tegen gevels van huizen of andere gebouwen, vaak vlak onder overstekende daklijsten. Veel mensen vinden dit vervelend omdat de stoep en/of ramen worden "ontsierd" door poep. Helaas door "nette" mensen en door moderne huizenbouw, neemt het aantal huiszwaluwen langzaam maar zeker af.
De derde soort, de oeverzwaluw, komt zelden in de buurt van huizen of boerderijen. Wel is deze soort erg afhankelijk geworden van menselijke activiteiten. Zij broedden vroeger in steile rivieroevers, waarin zij hun nestgang groeven van soms wel een meter lang. Nu broeden ze hoofdzakelijk nog in zanddepots, grote zandhopen bij zandwinningsterreinen. Het dichtstbijzijnde voorbeeld daarvan is de zandopslag bij Steenendam, onder Rinsumageest.
De laatste soort, de gierzwaluw, leeft wel weer dichtbij huizen en (grote) gebouwen. Deze heeft zijn nest onder dakpannen of daklijsten. Vooral oude gebouwen, b.v. grote pakhuizen bieden nog nestgelegenheid aan deze aparte vogels. Deze soort is trouwens niet verwant aan de andere drie soorten.
Uiterlijke kenmerken van deze vogels zal ik kort beschrijven. De Boerenzwaluw (Boereswel) valt het meest op door zijn lange, erg puntige staartpennen. Daarnaast vallen de roestbruine keel en voorhoofd het meest op.
De huiszwaluw (Hûsswel) is zwart-wit. Met name de witte stuit en witte onderkant vallen erg op. Bovendien hebben zij bevederde pootjes, ook al wit.
De Oeverzwaluw (Ierdswel) is de kleinste van het stel en zit qua kleurstelling wat tussen boeren- en huiszwaluw in. Bovendelen donkergrijs/bruin, onderdelen vuilwit/beige. Dit is de kleinste van het stel.
De Gierzwaluw (Toerswel) is verreweg de grootste en geheel donker, bijna zwart. Deze soort is ook verreweg het meest luidruchtig. Daar hebben ze waarschijnlijk ook hun Nederlandse naam aan te danken. Vooral 's avonds in de stad hoor je ze en zie je ze achter elkaar aan scheuren. Want ze kunnen vliegen als de beste. Veel anders kunnen ze trouwens ook niet. Slapen, vrijen, eten (willekeurige volgorde) doen ze al vliegend en dan vaak op grote hoogte.
Van deze soort is bekend dat ze enorme afstanden kunnen afleggen om voedsel te zoeken. Bij zeer depressief weer vliegen ze soms wel tot Spanje om hun kostje bijeen te scharrelen. Ze hebben een grote keelzak waarin ze flink wat insecten kunnen meebrengen voor de jongen. Maar bij zulke uitstapjes naar Spanje laten ze wel soms tot 10 dagen de jongen aan hun lot over. Dat overleeft geen één zou je denken, maar gierzwaluwjongen hebben een giga-aanpassingsvermogen. In deze gevallen kunnen zij overleven door hun hartslag te minimaliseren tot nog slechts eenmaal per minuut. Hierdoor koelen ze flink af en vertonen bijna geen levenstekenen meer. Totdat een ouder terugkomt en hen door hun lichaamswarmte weer "tot leven wekt" en daarna volpropt met voedsel.
Nog een afwijkende eigenschap van deze mysterieuze vogel. Alle vier de tenen zitten aan de voorkant. Dat betekent dat ze niet kunnen lopen, maar slechts aan vaste voorwerpen kunnen hangen. Een gierzwaluw komt dan ook nooit op de grond, gebeurt dat onverhoopt wel, dan zit ie ook meteen letterlijk "aan de grond", want zelden komen ze dan zelfstandig weer op de wieken. Dus wanneer je één op de grond ziet zitten, denk dan niet meteen dat ie zwaargewond of ziek is. Probeer hem/haar eerst eens voorzichtig omhoog te gooien. Pas wanneer ie als een baksteen weer neerkomt, is er iets goed mis. In 9 van de 10 keer vliegen ze echter fris als een hoentje weg.
Zwaluwen zijn echte trekvogels en verblijven 's winters in Afrika. En wel tot in Zuid-Afrika! Een klereeind weg, maar zwaluwen zijn echte topvliegers. Postduivenhouders die trots zijn dat hun duiven vanuit Frankrijk de weg naar hun hok weer hebben gevonden, moet ik teleurstellen. Die prestatie stelt weinig voor, tenminste wanneer je die tegenover de prestaties van zwaluwen plaatst. Een half jaar na vertrek, feilloos de weg naar dezelfde boerderij waar zij eerder broedden, weten te vinden, is toch erg knap. Die postduif uit Zuid-Frankrijk (± 1.000 km) tegenover die vele malen kleinere zwaluw uit Zuid-Afrika (± 10.000 km). Door o.a. ringonderzoek komt men dit soort feiten te weten.
Vanaf 2003 doe ik ook ringonderzoek bij de oeverzwaluwen bij Steenendam. Ik hoop over een paar jaar hier een verslag te kunnen geven over mijn bevindingen daar.
Zwaluwen zijn in principe ook allemaal zgn. koloniebroeders. Boerenzwaluwen met een groep in dezelfde schuur, huiszwaluwen groepsgewijs aan gevels, oeverzwaluwen in soms hele grote groepen vlak naast elkaar in zanddepots. Ook gierzwaluwen zitten het liefst dicht bij elkaar.
Omdat de mogelijkheden voor huisvesting niet (meer) ruimschoots voorhanden zijn, denk hierbij aan de daarvoor ongeschikte ligboxstallen, komt het steeds meer voor dat een kolonie uit slechts enkele nesten bestaat. Wel komen zwaluwen dan nog 's avonds bijeen om gezamenlijk de nacht door te brengen. Dit gebeurt veelal in rietvelden of wilgenbomen vlakbij of boven het water.
Zo slapen er in de nazomer vaak honderden boerenzwaluwen in het Driesumermeer. Zodra het iets licht wordt vliegen ze terug naar de schuren waar zij hun nest hebben.
De boerenzwaluw is gemiddeld de laatste die in de herfst vertrekt, maar ook de eerste die in het voorjaar terug is. Vaak zijn het enkelingen die soms al eind maart terug zijn. Het spreekwoord: "één zwaluw brengt nog geen zomer" slaat dan ook op deze zwaluwsoort.
Vroeger dacht men trouwens dat zwaluwen, net als kikkers, in de modder kropen om een winterslaap te houden. Inmiddels weet men beter en verdient deze vogelsoort ons diepe respect, alleen al om hun vliegprestaties. Bovendien lijken zwaluwen altijd vrolijk en blij, omdat ze zo gezellig met zijn allen kunnen kwetteren. Die vrolijkheid kunnen wij mensen goed gebruiken. Daarom, wanneer ze een nest aan jouw gevel bouwen, wees daar blij mee en timmer desnoods een plank onder het nest om de poep op te vangen. Je kunt ze zelfs stimuleren om bij jou te komen broeden. Er zijn inmiddels fraaie kunstnesten voor huis- en boerenzwaluwen en speciale dakpannen voor gierzwaluwen te koop, ook wellicht via de vogelwacht.
Naast de gezelligheid die dat biedt, zijn de zwaluwen ook nog eens erg nuttig. Zij verorberen talloze lastige insecten, dus des te meer zwaluwen des te minder insecten. Geen muggenmeppers of giftige insecticiden meer nodig bij duurzame investering in zwaluwen. Wat zijn sommige problemen toch gemakkelijk op te lossen…..!
Harry de Boer.
foto links: oeverzwaluwen bij nestwand. foto: Gierzwaluw Bescherming Nederland.
